برای قرن‌ها، رمزگشایی متون باستانی مانند خط میخی، کار بسیار پرزحمت و سختی بود که فقط عده کمی از استادان تاریخ و باستان‌شناسی از پس آن برمی‌آمدند؛ اما خوشبختانه اکنون هوش مصنوعی همه چیز را ساده‌تر کرده است.
مطالعه خط میخی، که به‌عنوان قدیمی‌ترین سیستم نوشتاری بشر شناخته می‌شود، برای قرن‌ها فقط با نسخه‌برداری دستی ممکن بود. پژوهشگران سال‌ها وقت صرف رمزگشایی لوح‌های منفرد می‌کردند تا فقط چند جمله را بخوانند.
جهان باستان همچنان سخن می‌گفته، ما تازه یاد گرفته‌ایم که چگونه گوش دهیم
به گفته zmescience، سیستمی مبتنی بر هوش مصنوعی به نام ProtoSnap، که توسط محققان دانشگاه کورنل و دانشگاه تل‌آویو توسعه یافته، قادر است با دقتی چشمگیر نشانه‌های خط میخی را شناسایی و بازسازی کند. این سیستم حتی تفاوت‌های سبک نگارش را در مناطق و دوره‌های زمانی مختلف در نظر می‌گیرد.
این سیستم هوش مثل انقلاب در علم باستان‌شناسی است؛ چراکه متون باستانی را رمزگشایی می‌کند و اطلاعات جدیدی درباره تاریخ اقتصادی و اجتماعی بین‌النهرین باستان به ما می‌دهد. هرچند این تنها آغاز کار است.
برخلاف الفباهای مدرن که تعداد محدودی حروف دارند، خط میخی بیش از هزار علامت دارد که در طول زمان و در مناطق مختلف تکامل یافته است. این امر خط میخی را به یک چالش بزرگ باستان‌شناسی تبدیل کرده است؛ چراکه یک کلمه که در فاصله چند قرن نوشته شده باشد، می‌تواند ظاهری کاملاً متفاوت داشته باشد و این موضوع رمزگشایی آن را حتی برای متخصصان دشوار می‌کند.
برای حل این مشکل، پژوهشگران از یک مدل دیفیوژن (diffusion) استفاده کردند؛ نوعی هوش مصنوعی مولد که تصویر یک علامت خط میخی را با نمونه‌ای شناخته‌شده تطبیق داده و آن را مانند قطعه‌ای از پازل در جای مناسب قرار می‌دهد.
نتیجه این کار، سیستمی است که می‌تواند کتیبه‌های خط میخی را سریع‌تر و دقیق‌تر از همیشه بازتولید و تشخیص دهد.
برآورد می‌شود که حدود نیم میلیون لوح خط میخی در موزه‌ها نگهداری می‌شود، اما تنها بخش کوچکی از آن‌ها به‌طور کامل ترجمه شده است. سیستم ProtoSnap با خودکارسازی بخش عمده‌ای از فرآیند نسخه‌برداری، به خواندن و ترجمه این متون کمک می‌کند.
همین اتفاق در مطالعه تمدن‌ها و زبان‌های مختلف نیز مشاهده می‌شود. مدل‌های هوش مصنوعی تاکنون موفق به بازسازی سنگ‌نوشته‌های آسیب‌دیده یونانی، ترجمه لوح‌های اکدی و حتی پیش‌بینی تاریخ و منشأ متون ناشناخته شده‌اند. به‌طور مثال طوماری ۲۰۰۰ ساله که در اثر فوران آتش‌فشان کاملا سوخته بود، با کمک هوش مصنوعی رمزگشایی شد!
